پول خوب بد کدام؟

باسم الله النور

در جامعه ما، در مورد ثروت و مال نظرهای مختلفی وجود دارد که در محافل مختلف مکررا ابراز (تبلیغ) می شود. بعضی ها بر این عقیده هستند که طبق نظر اسلام! ثروت اندوزی و جمع آوری مال، نوعی دنیاطلبی محسوب شده و کار پسندیده ای نیست. در مقابل این گروه، بعضی دیگر مال را باعث قدرت دانسته و جمع آوری ثروت را به طور کامل تأیید می کنند. طبق تعلیمات اسلامی منبعث از قرآن کریم و روایات ائمه اطهار علیهم السلام، ثروت و پول هم خوب است و هم بد. در قرآن، دو دسته آیات در مورد مال وجود دارد. برای فهم بهتر، این دو دسته را مورد بررسی قرار می دهیم:

دسته اول؛ آیاتی که مال را مذمت کرده
اولین آیه مورد بحث، آیه 14 سوره مبارکه آل عمران است که در آن به اموال به دیده تحقیر نگریسته شده است:

زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ
محبّت امور مادى، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهاى ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است؛ اینها سرمایه زندگى پست (مادى) است؛ و سرانجام نیک، نزد خداست.

در آیه 64 سوره مبارکه اسراء، خداوند به شیطان می فرماید که در اموال آدمیان شریک شو:

وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَأَجْلِبْ عَلَیْهِم بِخَیْلِکَ وَرَجِلِکَ وَشَارِکْهُمْ فِی الأَمْوَالِ وَالأَوْلادِ...
از آنان هر که را توانستى با آوازت برانگیز، و با سواره ها و پیاده هایت بر آنان بانگ زن، و با آنان در اموال و در اولاد شریک شو...

مسلم است مالی که شیطان بتواند در آن شریک شود خیلی به درد نمی خورد!
در آیات 6 و 7سوره علق، انسان، زمانی که بی نیاز شود (که شامل بی نیازی مالی نیز می شود) به سختی مذمت شده است:

کَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَى�6� أَن رَّآهُ اسْتَغْنَى�7�
چنین نیست (که شما مى‏پندارید) به یقین انسان طغیان مى‏کند�6� از اینکه خود را بى‏نیاز ببیند!�7�

در واقع این آیه نقش مال را در فاسد کردن شخصیت انسانی بیان می کند. عبارت شدید اللحن دیگری هم در آیه 34 سوره توبه که به آیه �کنز� مشهور است در مورد افرادی که ثروت اندوزی کرده و انفاق نمی کنند، وجود دارد که قابل تأمل است:

...الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ
...کسانی که طلا و نقره را گنجینه می سازند و در راه خدا انفاق نمی کنند را به مجازات دردناکی بشارت ده.

دسته دوم؛ آیات و روایاتی هستند که به اموال نگاهی مثبت دارند

سوره مبارکه نساء؛ آیه 5
وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً وَارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا
و اموالتان را که خدا مایه قوام و برپایى شما گردانیده به سبک مغزان ندهید، ولى آنان را از درآمد آن بخورانید و لباس بپوشانید و با آنان به صورتى شایسته و پسندیده سخن گویید�5�

در این آیه تعبیر جالبى درباره اموال و ثروتها مورد استفاده قرار گرفته: این سرمایه هاى شما که قوام زندگانى و اجتماع شما به آن است و بدون آن نمى توانید کمر راست کنید، به دست سفیهان و اسراف کاران نسپارید. از این تعبیر به خوبى اهمیتى را که اسلام براى مسائل مالى و اقتصادى قائل است روشن مى شود، و به عکس آنچه در انجیل کنونى مى خوانیم که �شخص پولدار هرگز وارد ملکوت آسمانها نمى شود� (تفسیر نمونه؛ جلد 3).

هم چنین حضرت علی علیه السلام در بیان نورانی خود در حکمت 56 نهج البلاغه در مورد ثروت و فقر می فرمایند:

الْغِنَى فِی الْغُرْبَةِ وَطَنٌ وَ الْفَقْرُ فِی الْوَطَنِ غُرْبَةٌ
ثروتمندى در غربت، چون در وطن بودن، و تهیدستى در وطن، غربت است.

برای جمع بندی این دو دسته آیات، بایستی یک نکته را در نظر گرفت و آن این است که طبق نظر قرآن کریم، مال به عنوان ابزار وسیله ای است بسیار مفید، اما این که جمع آوری آن به خودی خود هدف انسان قرار گیرد، بسیار مورد نکوهش است. مولوی این مضمون را که برگفته از حدیث نبوی است (نعمَ المَالُ الصَّالِح للرَّجلِ الصَّالِح) به زیبایی به نظم آورده:

مال را گر بهر دین باشی حمول.................نعم مال صالح خواندش رسول
آب در کشتی هلاک کشتی است........ور بود در زیر کشتی پشتی است

حس مال دوستی انسان یکی از نقاط ضعف او بوده که به فرموده خداوند متعال مورد آزمایش الهی قرار می گیرد:

سوره مبارکه انفال؛ آیه 28
وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلاَدُکُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ
و بدانید اموال و اولاد شما، وسیله آزمایش است؛ و (براى کسانى که از عهده امتحان برآیند،) پاداش عظیمى نزد خداست!

در واقع در قرآن کریم درباره هدف قرار دادن پول و ثروت اندوزی بیهوده نظر منفی وجود دارد. نام این حالت حرص و آز است که اسلام با آن مخالف است. این حالت پول خواستن توأم است با دنائت و پستی و محو شخصیت انسانی در پول و فقدان هرگونه شخصیت انسانی و شرافت معنوی.

با توجه به موارد بیان شده، این سؤال پیش می آید که اگر ثروت ابزار مفیدی است برای هدف های والا، خداوند بایستی آن را تنها در اختیار مؤمنینی قرار دهد که اهداف الهی دارند. پس چرا کافران که این قدر کفران نعمات الهی می کنند، دچار ثروت هستند. آیات زیادی در پاسخ به این سؤال در قرآن کریم وجود دارند. آیه 55 سوره مبارکه توبه یکی از این آیات است:

فَلاَ تُعْجِبْکَ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ إِنَّمَا یُرِیدُ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُم بِهَا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ کَافِرُونَ�55�
اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نیاورد; خدا می خواهد آنان را در این زندگى دنیا به وسیله آنها عذاب کند، و جانشان در حالى که کافرند بیرون رود�55�

*****************************************

پ.ن. با عرض پوزش از دوستان به خاطر نبود نظم در به روز رسانی و نوشتن یادداشت های جدید. ان شاء الله از این به بعد سعی خواهد شد هر دو هفته یک بار در روزهای پنجشنبه مطلب جدید قرار داده شود.